حفظ قرآن کریم همیشه و همه وقت در نگاه بزرگان و رهبران دینی ما جایگاه والا و ویژه ای داشته است. پیامبر گرامی اسلام به عنوان اولین حافظ قرآن کریم و همچنین امامان معصوم (ع)، در همه حال از حافظان قرآن به بزرگی یاد می نمودند و آنان را در کنار انبیاء الهی و اولیای خداوند می انگاشتند. سخنان معصومین (ع) در این زمینه در حد تواتر است و تردیدی در این جایگاه عظیم روا نیست. رسول گرامی اسلام در سخنی خطاب به سلمان فارسی پیرامون ارزش حفظ قرآن و جایگاه حافظ قرآن چنین می فرماید: «یا سلمان! ان اکرم العباد الى اللّه بعد الانبیاء, العلماء ثم حمله القرآن, یخرجون من الدنیا کما یخرج الانبیاء و یحشرون من قبورهم مع الانبیاء و یمرون على الصراط مع الانبیاء و یاخذون ثواب الا نبیاء» : «اى سـلـمـان هـمانا بعد از انبیاء، بهترین بندگان نزد خداوند عالمانند و سپس قاریان و حافظان قـرآن .آنـان هـمانند انبیاء از دنیا مى روند, همراه آنان ازگورها برانگیخته مى شوند, در کنار آنان از صراط مى گذرند وپاداش آن ها را [ از خداوند ] دریافت مى کنند». (بحار الانوار, ج ۹۲, ص ۱۷)
با این وجود، اولیای دین به ویژه پیامبر اکرم به بیان جایگاه حافظ در آخریت و روز قیامت بسنده ننمودند بلکه در دنیا و امور سیاسی، اجتماعی نیز حافظان قرآن را ارج می نهادند: در نبردهای مسلمانان با کفار یکی از معیارهای انتخاب فرماندهان جنگ، افزون بر توان رزمی و بدنی مناسب و قدرت مدیریت گروه، حفظ قرآن بود. پستهای حساس و کلیدی اجتماع اغلب به حافظان قرآن کریم واگذار می شد. سهم حافظان قرآن از بیت المال نسبت به دیگران چشمگیرتر بود و حتی به مجازات حافظان قرآن با دیده اغماض نگریسته می شد.
آورده اند که مردى نزد على (ع) آمد و به دزدى اعتراف کرد. حضرت پرسید: آیا چیزى از قرآن مى دانى؟ پاسخ داد: آرى سوره بقره را به خاطر سپرده ام .حضرت فرمود: در مقابل این سوره، دستت رابه خودت بخشیدم و قطع نمى کنم. یکی از اصحاب به نام اشعث گفت : اى امیر مؤمنان! آیا حد و مجازات خداوند را تعطیل مى کنى؟! حـضـرت فـرمـود: تو چه مى دانى، اگر شاهدان بر وقوع جرم شهادت دهند، امام حق بخشش و تعطیل نمودن حـدود الاهـى را نـدارد، امـا ایـن فـرد بـه زیان خویش اعتراف کرده است و شاهدی بر جرم او شهادت نداده است لذا امام حق دارد او را ببخشد.
رسول گرامی اسلام در اختصاص مسئولیت ها و مناصب اجتماعی و حکومتی نیز نگاه ویژه ای به حافظان قرآن داشتند. به گونه ای که دستور داده بودند هر مسلمانى بیش از دیگران قرآن فراگرفته , گرد آورده یا حفظکرده است بر دیگران فرمان راند و بر مردگان نماز گـذارد. (الطبقات الکبرى, ج ۸, ص ۸۹). همچنین در روایات آمده است:
روزى پیامبراسلام (ص ) جمعى را به سفرى مى فرستاد، از آنان پرسید: چقدر قرآن مى دانید؟ یـکـى از آنان کـه از هـمـه جـوان تر بود پاسخ داد: من سوره بقره و چند آیه دیگر از قرآن مى دانم .فرمود: بروید، این شخص سرپرست و امیر شماست .گفتند: شخصى که شما مى فرمایید از همه جوانتر است! پیامبر(ص) فرمود: او سوره بقره را مى داند.
قـاریـان و حـافظان قرآن در مسائل مادى نیز از توجه ویژه برخوردار بودند و بخشى از بیت المال مسلمانان به آنان اختصاص داشت .امیرمؤمنان (ع) می فرمود: «مـن دخـل فـى الاسـلام طـائعـا و قـرا الـقـرآن ظـاهـرا فله فى کل سنه مائتا دینار فى بیت مـال المسلمین، ان منع فى الدنیا اخذها یوم القیامه وافیه احوج ما یکون الیها» : «آن که اسلام را بپذیرد، فرمانبردار باشد و قرآن را قرائت و حفظ کند (بـایـد تـوجـه داشت که عبارت «قرا القرآن ظاهرا» به معناى حفظ کردن قرآن است و این یـک مـعـنـاى کـنـایـى است) هر سال دویست دینار از بیت المال بهره مند مى شود، و اگر در دنیا به طور کامل به او داده نشود، روز قیامت که نیاز بیشترى دارد، دریافت خواهد کرد». (مجمع البیان, ج ۱، ص ۴۶)
آنچه آمد گزیده ای از رویکرد معصومین (ع) در قبال حافظان قرآن کریم بود. رویکردی که بر اساس آن، حافظ قرآن کریم می توانست بالاترین مسئولیتهای سیاسی، اجتماعی را بپذیرد و به راحتی بتواند اعتماد حاکمیت را به خود جلب نماید و یا حتی بدون پذیرش مسئولیتی، به خاطر عظمت آنچه در سینه دارد، سهم بیشتری از بیت المال دریافت کند.
در کشور ما ایران نیز به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی چه در بین مسئولین و چه در میان مردم، حافظان قرآن کریم از احترام ویژه ای برخوردار بوده اند. رویکرد حاکمیت به معنای عام آن یعنی مجموعه نظام اسلامی هر چند در مرحله سخن، رویکردی مثبت بوده است. هر چند آنچه که در شان یک حافظ قرآن کریم است و باید بدان عمل می شد، تا به حال عملی نشده است و حافظان قرآن کریم هنوز به جایگاه ممتاز خویش که در صدر اسلام از آن برخوردار بودند، نرسیده اند.
با این وصف، پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) برخی قوانین حمایتی به منظور تکریم و بزرگداشت حافظان قرآن کریم از تصویب نهادهای قانونی مانند مجلس شورای اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و … گذشته است که در این نوشتار تلاش می کنیم به صورت مستند به بررسی آنها بپردازیم. لازم به ذکر است جمع آوری و بررسی این قوانین بر اساس یافته های صاحب این قلم تا سال ۱۳۹۰صورت گرفته است و احتمال اینکه قوانین حمایتی دیگری نیز غیر از موارد مذکور در این مقاله وجود داشته باشد، دور از ذهن نیست.
۱. قانون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم (مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی)
متن قانون:
«شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه ۵۷۳ مورخ ۸/۹/۸۴ ضوابط ارزیابی حافظان قرآن کریم را به شرح ذیل تصویب نمود:
ماده یک: به منظور ساماندهی و تسهیل خدمت رسانی دستگاه‌های اجرایی کشور به حافظان قرآن کریم، هر سال حداقل یک دوره آزمون تخصصی حفظ قرآن کریم، به شرح مواد این آیین نامه، برگزار و به قبول شدگان، مدرک تخصصی حفظ قرآن اعطا می‌شود.
ماده دو: در این آیین نامه، حافظ به کسی اطلاق می‌شود که توانایی دارد آیات قرآن را بصورت روان، فصیح و همراه با درک معنای آیات از حفظ بخواند.
ماده سه: مدرک تخصصی حفظ قرآن، در پنج درجه و با عناوین و شرایط زیر اعطا خواهد شد:
۱) استاد حفظ قرآن: حافظ ممتاز قرآن، آشنا با تفسیر و علوم قرآنی و دارای ۱۰ سال سابقه تدریس و تربیت حافظان قرآن.
۲) حافظ ممتاز قرآن: تسلط بر تلاوت مرتل کل قرآن از حفظ، ترجمه آیات و مفردات قرآن.
۳ حافظ کل قرآن: تسلط بر خواندن کل قرآن از حفظ، همراه با درک معنای آیات.
۴ حافظ ۲۰ جزء قرآن: تسلط بر خواندن بیست جزء پیوسته قرآن از حفظ؛ همراه با درک معنای آیات.
۵ حافظ ۱۰ جزء قرآن: تسلط بر خواندن ده جزء پیوسته قرآن از حفظ؛ همراه با درک معنای آیات.
ماده چهار: به منظور تصویب ضوابط علمی و دستورالعمل‌های اجرایی و نظارت بر برگزاری آزمون‌ها، شورایی متشکل از هفت نفر از کارشناسان و متخصصان قرآنی، به شرح ذیل در سازمان تبلیغات اسلامی تشکیل می‌شود:
۱ـ سه نفر از استادان برجسته حفظ قرآن (با معرفی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، رییس سازمان تبلیغات اسلامی و رییس سازمان اوقاف و امور خیریه ـ هر کدام یک نفر)
۲ـ دو نفر استاد تفسیر و علوم قرآنی ـ ترجیحاً حافظ قرآن (با معرفی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و مدیریت حوزه علمیه قم ـ هرکدام یک نفر)
۳ـ یک نفر حافظ و استاد قرائت قرآن (با معرفی اتحادیه تشکل‌های قرآنی کشور)
۴ـ بالاترین مقام مسئول فعالیت‌های قرآنی سازمان تبلیغات اسلامی (دبیر شورا)
تبصره یک: عضویت اعضای بندهای ۱ تا ۳ برای مدت سه سال خواهد بود و انتخاب مجدد آنان بلامانع است.
تبصره دو: رییس شورا از بین اعضای حافظ قرآن شورا و با رأی آنان برای مدت سه سال انتخاب می‌شود . مصوبات شورا با امضای رییس ابلاغ می‌شود.
تبصره سه : مدرک تخصصی حفظ قرآن با امضای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس سازمان تبلیغات اسلامی صادر خواهد شد.
ماده پنج : دارندگان مدرک تخصصی حفظ قرآن، از مزایای درجات یک تا پنج هنری، موضوع مصوبه جلسه ۵۴۷ شورای عالی انقلاب فرهنگی برخوردار خواهند شد.
ماده شش: از ابتدای مهر ماه ۱۳۸۵، استفاده از هر گونه مزایای قانونی مربوط به حافظان قرآن در مراکز مختلف کشور، برای متقاضیان جدید، منوط به ارائه مدرک تخصصی حفظ قرآن مندرج در این آیین‌نامه می باشد.
ماده هفت : این آیین نامه در هفت ماده و سه تبصره در جلسه مورخ ۸ /۹/ ۸۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و جهت اجرا به سازمان تبلیغات اسلامی ابلاغ می‌شود
بررسی و تحلیل قانون
۱- این قانون مهمترین، صریحترین و کاربردی ترین قانون موجود به منظور اعطای تسهیلات و خدمات به حافظان قرآن کریم می باشد که به تصویب مهمترین نهاد تصمیم گیری در حوزه مسائل فرهنگی کشور رسیده است و رعایت مفاد آن برای تمامی دستگاههای اجرایی کشور لازم و ضروری است.
۲- بر اساس این قانون برگزاری آزمون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم باید حداقل یک بار در سال برگزار شود که این مهم بر عهده سازمان تبلیغات اسلامی قرار داده شده است. این سازمان تاکنون چندین دوره از آزمون مذکور را در سطح کشور برگزار نموده است. بر اساس اعلام نظر سازمان دارالقرآن الکریم سازمان تبلیغات اسلامی که وظیفه مستقیم اجرای این آزمون را بر عهده دارد، همه ساله در اردیبهشت ماه، اطلاعیه ثبت نام در این آزمون از طریق رسانه های عمومی و درج در روزنامه های کثیرالانتشار به اطلاع عموم مردم می رسد. مرحله ثبت نام از داوطلبان و نیز برگزاری مرحله اول این آزمون در تیرماه هر سال انجام می گیرد. بنابراین علاقه مندان شرکت در این آزمون می توانند بر اساس جدول اعلام شده از سازمان دارالقرآن الکریم که در وبگاه این سازمان نیز به نشانی www.telavet.com نیز موجود است جهت ثبت نام به سازمان تبلیغات اسلامی محل سکونت خود مراجعه نمایند.
۳- این آزمون در ۵ رشته برگزار می گردد و همه حافظان ۱۰ جزء به بالا می توانند در آن شرکت نمایند. البته حافظان کل قرآن کریم در سه سطح تعریف شده اند: استاد حفظ قرآن، حافظ ممتاز قرآن، و حافظ کل قرآن کریم که بر اساس تواناییهای آنان و میزان موفقیت آنان در آزمون مذکور به دریافت یکی از مدارک فوق نایل می گردند.
۴- طبق تصریح این قانون، مجری طرح آزمون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم منحصرا سازمان تبلیغات اسلامی می باشد. بر این اساس آزمون های اعطای مدرکی که توسط سایر موسسات قرآنی برگزار می گردد به عنوان مدرک داخلی همان موسسات محسوب گشته، فاقد امکان ارائه رسمی به دیگر نهاها می باشد و از تسهیلات در نظر گرفته شده در این قانون برخوردار نمی باشند.
۵- طبق ماده ۵ این قانون، دارندگان مدرک تخصصی حفظ قرآن کریم موضوع این قانون از تسهیلات در نظر گرفته شده برای دارندگان درجات هنری یک تا پنج برخوردار می باشند. این تسهیلات در جلسه ۵۴۷ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده است.
از حرف تا عمل….
قانون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم که قرار بود تمامی امتیازات مقرر برای هنرمندان را به حافظان قرآن اعطا کند پس از گذشت چند سال از تصویب هنوز در ابتدای راه است و نتوانسته در مقام عمل موثر واقع شود. اگرچه این آزمون چندین بار از سوی سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد و حافظان قرآن کریم پس از طی مراحل و آزمونهای طاقت فرسا موفق به دریافت این گواهینامه می شوند اما در مقام اجرا هیچ کارایی نداشته است و یا از حداقل کارایی برخوردار بوده است.
در اینجا توجه شما را به مکاتبه ای که با سازمان دارالقرآن الکریم پیرامون کارایی این مدارک صورت گرفته جلب می کنیم:
سوال: «با سلام. همانگونه که در مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی راجع به اعطای مدرک تخصصی به حفاظ قرآن آمده است، افرادی که موفق به دریافت این مدارک شوند از درجات هنری برخوردار خواهد شد.خواهشمند است به طور واضح بفرمایید، به طور مثال فردی که موفق به دریافت مدرک استاد حفظ با سابقه ده سال شود (درجه ۱) از چه مزایا و تسهیلاتی برخوردار خواهد شد؟ و آیا تاکنون به طور عملی کسی موفق به دریافت این مزایا شده است یا خیر؟با تشکر فراوان»
پاسخ: «با سلام و احترام! هدف اصلی صدور مدرک تخصصی حفظ قرآن کریم، به تصریح خود مصوبه، ساماندهی و تسهیل خدمت‌رسانی دستگاههای اجرایی کشور به حافظان قرآن کریم بوده است. یعنی آن دسته از حافظان قرآن کریم که در سازمانها و نهادهای دولتی شاغل به کار هستند بتوانند از مزایای این مدرک به منظور ارتقای وضعیت شغلی و افزایش حقوق بهره مند شوند. اما متأسفانه علی رغم تصریح مصوبه بر این امتیاز و با وجود پیگیریهای مکرر و خارج از وظیفه دبیرخانه اجرایی این طرح از نهادهای ذی ربط، تاکنون نتیجه مثبت و قابل اعتنایی حاصل نشده است . با این وجود بسیاری از حافظان قرآن کریم مدارک تخصصی حفظ قرآن را به سازمان یا دستگاههای مختلف ارائه نموده اند و در بیشتر موارد از امتیازاتی برخوردار شده اند. با این وجود کارشناسان دبیرخانه طرح، فراتر از وظایف قانونی، همچنان مشغول پیگیری تثبیت مزایای مدرک تخصصی حفظ قرآن هستند. لازم به ذکر است که مدارک با امضای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی اعطا خواهد شد. با آرزوی توفیق برای شما»
با این وصف در حال حاضر سازمان سنجش آموزش کشور به عنوان تنها نهاد اداری کشور این مدارک را به صورت رسمی می پذیرد و داوطلبان شرکت در آزمون کارشناسی ارشد را که مجاز به انتخاب رشته شده اند از آزمون شفاهی معاف نموده است.
در شماره های بعد انشاء الله سایر تسهیلات اعطایی به حافظان قرآن کریم را که به صورت قانون در آمده، مورد بررسی و تحلیل قرار خواهیم داد.
منبع: نشریه قرآنی نسیم وحی، شماره ۳۰
نویسنده: احمد نصیری